Binnen de zorg leeft nog (te) vaak het beeld dat gezond roosteren gelijk staat aan medewerkers blij maken met hun rooster. Maar dat is een misvatting. Natuurlijk kan het zo zijn dat een rooster waar een medewerker tevreden over is ook gezond is. Maar het omgekeerde is minstens net zo vaak het geval. Gezond roosteren gaat niet over de beleving van medewerkers. Beleving is zeker belangrijk maar zegt niet zoveel over of een rooster ook gezond is. Sterker nog, het is vaak precies omgekeerd.
Een andere misvatting is dat wat voor de één ongezond is voor een ander gezond kan zijn. Dat klopt niet. Vergelijk het met roken: dat is echt voor iedereen ongezond. En zo werkt het ook bij gezond roosteren. Hoe het zich uitspeelt in een mensenleven kan uiteraard wel van persoon tot persoon verschillen.
Je houden aan de ATW maakt een rooster nog niet gezond
In de arbeidstijdenwet en het arbeidstijdenbesluit staan de wettelijke bepalingen met betrekking tot de werk- en rusttijden van medewerkers. Deze regels vormen de buitengrenzen: een rooster dat er binnen blijft voldoet aan de arbeidstijdwettelijke bepalingen. Maar dat maakt het rooster nog niet gezond. Binnen de grenzen van de wettelijke regelgeving is er nog voldoende ruimte om ongezonde roosters te maken.
Versnipperen van de vrije tijd is goed voor het herstel
Iedereen voelt aan wat een gezond sportschema is. Niet 6 dagen ‘knallen’ (belasting) en dan 5 dagen niks (herstel). Zo werkt lichamelijk (en ook mentaal) herstel niet. Zo’n sportschema is eerder een snelweg naar overbelasting. Om te herstellen van een zware training moet herstel zo snel mogelijk volgen na de belasting. In roosterjargon wordt dit ook wel het versnipperen van de vrije tijd genoemd. Bij dienstroosters werkt dit hetzelfde: het versnipperen van de vrije tijd draagt bij aan gezonde roosters.
Het tegenovergestelde van het versnipperen van vrije tijd is herkenbare vrij tijd. Veel medewerkers – met name bij grotere contracten – zetten in op herkenbare vrije tijd. “Als ik toch moet werken liever een paar dagen achter elkaar, dan heb ik daarna ook een aantal dagen achter elkaar vrij”. Herkenbare vrije tijd staat haaks op het – gezonde – versnipperen van de vrije tijd.
Hoe maak je gezonde roosters
Gezonde roosters maak je door niet te veel diensten achter elkaar in te roosteren en door zoveel mogelijk voorwaarts (met de klok mee) te roteren. Hiermee creëer je voldoende hersteltijd tussen twee achtereenvolgende diensten. Bij een achterwaartse rotatie (tegen de klok in) doe je precies het tegenovergestelde, wat resulteert in veel werken in een korte tijd met weinig hersteltijd. Met achterwaarts roteren creëer je dan wel weer meer herkenbare vrije tijd, waarmee je bij (veel) medewerkers punten scoort.
Nachtdiensten
In een gezond rooster wijk je verder het liefst zo min mogelijk af van het 9 tot 5-ritme. Maar de zorg is een 24-uurs bedrijf waar ook late diensten en nachtdiensten gedraaid moeten worden. Medewerkers die nachtdiensten werken, moeten wel ooit een keer terug naar het 9 tot 5-ritme. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat hoe meer je gewend bent geraakt aan een afwijking van het 9 tot 5-ritme, hoe harder – lees ongezonder – de klap terug naar dat ritme. Vijf nachtdiensten achter elkaar is dus ongezonder dan vier. Exponentieel ongezonder zelfs. En vier nachtdiensten achter elkaar is weer ongezonder dan drie. Dit geldt ook voor de late diensten, alleen is het negatieve gezondheidseffect minder groot dan bij de nachtdiensten.
Maar ja, wat zeggen veel medewerkers dan: “als ik toch nachtdiensten moet werken dan liever een paar achter elkaar, want dan kom ik erin”. De beleving van de medewerker is (weer) niet hetzelfde als wat gezond is. Een roosteraar die gezond roostert moet er alles aan doen om medewerkers zo min mogelijk te laten wennen aan diensten die afwijken van 9 tot 5. Maar of je daar ook vrienden mee maakt …
En het ziekteverzuim dan?
Gezond roosteren gaat niet over het ziekteverzuim van morgen of overmorgen, het levert winst op voor de lange termijn. Ongezonde roosters geven een verhoogde kans op toekomstige nare dingen zoals borstkanker en diabetes. Maar een grotere kans betekent niet dat je het ook krijgt.
Hier komt bij, hoe ouder je wordt hoe meer hersteltijd je nodig hebt. Denk maar aan het drinken van alcohol; de tijd die ze nodig hebben om te herstellen van een avondje stevig doorzakken is voor de meeste 45-plussers beduidend langer dan toen ze 25 waren. Het belang van voldoende en snel herstel (= gezond roosteren) neemt dus toe naarmate we ouder worden.
Een realistisch perspectief op gezond roosteren is niet om gezonde roosters te maken, maar om geen ongezonde roosters te maken
Veel zorgorganisatie hebben gezond roosteren opgenomen in hun werktijdregeling of roosterbeleid. De vraag is of dit realistisch is. Want gezond roosteren is niet hetzelfde als medewerkers blij maken met hun rooster. En naast de ATW en gezond roosteren is dat laatste minstens net zo belangrijk. Bovendien worden de roosteraars met een dergelijk roosterbeleid in een onmogelijke situatie gebracht. Van hen verlangen om gezonde roosters te maken is hetzelfde als de troepen naar het front sturen zonder munitie.
Realistischer lijkt het om ondergrenzen te definiëren ter voorkoming van ongezonde roosters. Buitengrenzen dus, net als in de arbeidstijdenwet. Bijvoorbeeld: bij ons niet meer dan vier nachtdiensten achter elkaar. Of: bij ons niet meer dan vijf diensten in een werkweek. Voor zover deze grenzen niet al zijn gesteld in de cao uiteraard. Dit geeft de roosteraars munitie richting de medewerkers én er blijft voldoende ruimte over voor wensen en voorkeuren van de medewerkers. Wat met de komst van Generatie Z de komende jaren alleen maar belangrijker wordt.
